ابن‌صقر ابوالعباس احمد بن عبدالرحمان انصاری خزرجیاِبْنِصَقْر، ابوالعباس احمد بن عبدالرحمان بن محمد بن عبدالرحمان بن محمد بن صقر انصاری خزرجی، فقیه، محدث ، ادیب و قاضی مالکی مذهب اندلسی سده ۵ -۶ق/۱۱-۱۲م بود. ۱ - پیشینهنیای وی اصلاً در سر قسطه، شهری که «انصار» مهاجر در آنجا وطن گزیده بودند، می‌زیست و به سبب بروز نابسامانی‌های سیاسی به بلنسیه نقل مکان کرد. عبدالرحمان پدر ابن‌صقر در ۴۵۴ق/۱۰۶۲م در این شهر زاده شد. [۱]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۱، ص۱۸۲، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
[۲]
ابن‌قاضی مکناسی، احمد، جذوة الاقتباس، ج۲، ص۴۰۸-۴۰۹، رباط ۱۹۷۴م.
ازاو به عنوان راوی و مورخی یاد کرده‌اند که در طلب علم به شهرهای بسیار در مغرب و اندلس چون فاس، غرناطه، قرطبه، مالقه، و المریه سفر کرد. وی آثار بسیاری به صورت گزیده‌هایی از کتب تاریخ و سیر و مغازی به جای گذارد و سرانجام در ۵۲۳ق/۱۱۲۹م و به روایتی ۵۱۱ق/۱۱۱۷م در مراکش که چند سال آخر عمر را در آنجا می‌گذرانید، درگذشت. [۳]
ابن‌قاضی مکناسی، احمد، جذوة الاقتباس، ج۲، ص۴۰۸-۴۰۹، رباط ۱۹۷۴م.
۲ - تولدابنصقر در المریه که پدرش مدتی در آنجا اقامت داشت، زاده شد. در تاریخ تولد او اختلاف هست: در حالی که بیشتر نویسندگان، او را متولد ربیع الاول ۴۹۲ [۴]
ابن‌ابار، محمد، التکمله، ج۱، ص۷۷، قاهره، ۱۹۵۶م.
[۵]
ابن‌فرحون، ابراهیم، الدیباج المُذْهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۱، ص۲۱۴، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
دانسته‌اند، تنها ابن‌خطیب که مبسوط ترین شرح حال او را نوشته، سال ۵۰۲ق را به عنوان تاریخ تولد وی ذکر کرده است. [۶]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۱، ص۱۸۶، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
ابن‌صقر از کودکی زیر نظر مستقیم پدر تربیت شد و با او به مجالس استماع حدیث می‌رفت [۷]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۱، ص۱۸۳، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
و هم از این روست که پدر و پسر در برخی از مشایخ روایی خود مشترکند. [۸]
ابن‌قاضی مکناسی، احمد، جذوة الاقتباس، ج۲، ص۴۰۸، رباط ۱۹۷۴م.
۳ - اساتید ابنصقربه هر حال ابن‌صقر قرآن و قرائات مختلف آن را از پدر خود و ابوالحسن تُطَیْلی و ابوالعباس ابن فیرة بن مفضل فراگرفت، و در ادبیات نزد کسانی چون ابوالحسن بن باذش و ابوالقاسم بن ابرش به شاگردی پرداخت، و از کسانی نظیر ابواسحاق بن صواب و ابوبحر سفیان بن عاصی و غالب بن عطیه و ابن وضاح و ابوالفضل عیاض و خلف بن بشکوال و ابن‌عطیه روایت کرد. [۹]
ابن‌ابار، محمد، التکمله، ج۱، ص۷۶، قاهره، ۱۹۵۶م.
[۱۰]
ابن‌فرحون، ابراهیم، الدیباج المُذْهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۱، ص۲۱۱_۲۱۲، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
به نظر می‌رسد که ابن‌صقر نیز مانند پدر در شهرهای مغرب و اندلس سفر ها کرد.۴ - راه امرار معاشچه در سال‌های پیش از ۵۳۶ق از حضور او در غرناطه و وادی آش سخن رفته است [۱۱]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۱، ص۱۸۴، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
اما در واپسین سال‌های فرمانروایی مرابطون، به مراکش بازگشت و روایت ابن‌قاضی مکناسی [۱۲]
ابن‌قاضی مکناسی، احمد، جذوة الاقتباس، ج۲، ص۴۰۹، رباط ۱۹۷۴م.
مبنی بر آنکه ابن‌صقر در فاس، به دکانی در غرب مسجد جامع آنجا به استنساخ و صحافی کتاب می‌پرداخت و هم در آن شهر موعظه می‌کرد، باید مربوط به همین سال‌ها باشد،پس از عزل ابن‌حسّون، وی منصب قضا یافت و سپس امام جماعت شد.۵ - حمله موحدون به مراکشابنصقر ظاهراً در همین مقام بود که موحدون در شوال ۵۴۱ مراکش را تصرف کردند و به دنبال آن کتابخانه بزرگی که وی فراهم کرده و بسیاری از کتاب‌های آن را به خط خود نوشته بود، در این واقعه از میان رفت. عبدالمؤمن موحدی پس از تصرف آن دیار، ابن‌صقر را نخست به قضای مراکش و سپس به قضای غرناطه و آنگاه به قضای اشبیلیه برگزید. [۱۳]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۱، ص۱۸۳، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
[۱۴]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۱، ص۱۸۵-۱۸۶، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
[۱۵]
ابن‌فرحون، ابراهیم، الدیباج المُذْهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۲، ص۲۱۳، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
از مشاغل قضایی او به روزگار فرمانروایی ابو یعقوب یوسف موحدی یاد نشده، تنها گفته‌اند که این امیر، ابن‌صقر را به خدمت کتابخانه برگزید که به گفته ابن‌خطیب [۱۶]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۱، ص۱۸۴، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
به دیده موحدون از مناصب مهمی به شمار می‌رفت که جز دانشمندان و بزرگان اهل علم را بدان راه نبود. با این‌همه دانسته نیست که چرا ابن‌صقر، به رغم اهمیتی که در دستگاه موحدون داشت و به وی بسیار ارج می‌نهادند، به مراکش بازگشت و تا پایان عمر همان‌جا سکنی گزید. ۶ - وفاتتاریخ درگذشت او را نیز به اختلاف یاد کرده‌اند. ابن‌خطیب جمادی‌الاول ۵۵۹ را تاریخ درگذشت او دانسته [۱۷]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۱، ص۱۸۶، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
و معلوم نیست چرا پالنثیا [۱۸]
پالنثیا، آنخل گونثالث، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۲۸۱، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م.
همین روایت را پذیرفته و ذکر کرده است، در حالی که دیگران ۵۶۹ق را ذکر کرده‌اند. [۱۹]
ابن‌ابار، محمد، التکمله، ج۱، ص۷۷، قاهره، ۱۹۵۶م.
[۲۰]
ابن‌فرحون، ابراهیم، الدیباج المُذْهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۱، ص۲۱۴، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
۷ - مهارت‌های ابنصقرابنصقر را محدثی ثقه و کاتبی بلیغ و شاعری ماهر [۲۱]
مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، ج۳، ص۳۳۳، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م .
[۲۲]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۱، ص۱۸۵، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
و متکلمی برجسته و خوش نویسی چیره‌دست شمرده‌اند که نسبت به دنیا بسی بی‌اعتنا بود و با آنکه از امیران موحدی عطایا به وی می‌رسید، به اندک قوتی قناعت می‌ورزید و چون درگذشت هیچ میراثی برجای نگذارد. با این‌همه طبعی بلند و همتی عالی داشت. [۲۳]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۱، ص۱۸۳، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
[۲۴]
ابن‌فرحون، ابراهیم، الدیباج المُذْهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، ج۱، ص۲۱۳، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
وی علاوه بر مشاغل یاد شده، مجالس درس نیز داشت و برخی از آن‌ها چندان شهرت یافته بود که حتی امیر موحدی نیز در شمار طلاب در آن شرکت می‌جست. [۲۵]
ابن‌ابار، محمد، التکمله، ج۱، ص۷۶، قاهره، ۱۹۵۶م.
۸ - شاگردان ویپسرش ابوعبدالله بن احمد بن صقر و نیز ابوخالد یزید بن رفاعه و ابومحمد بن محمد قضاعی از او روایت کرده‌اند [۲۶]
ابن‌ابار، محمد، التکمله، ج۱، ص۷۷، قاهره، ۱۹۵۶م.
[۲۷]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۱، ص۱۸۴، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
۹ - آثارابنصقر تصانیفی نیز داشته که به گفته ابن‌خطیب بر دانش و ادراک و تسلط او بر موضع آن آثار گواه بوده است: ۱.کتاب شرح شهاب الاخبار قضاعی و انوار الافکار فیمن دخل جزیرة الاندلس من الزهاد الابرار، که ناتمام ماند و پسرش پس از مرگ او آن را به پایان برد. [۲۸]
ابن‌خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطه، ج۱، ص۱۸۵، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
در کتابخانه طلعت قاهره نسخه‌ای از شرح شهاب الاخبار، بی‌ذکر نام مؤلف موجود است که در ۵۵۳ق تألیف شده و محتملاً همین اثر ابن‌صقر است. [۲۹]
سید، فواد، «نوادر المخطوطات فی مکتبة طلعت»، مجله معهد المنحطوطات العربیه، ج۱، ص۲۳۰، قاهره، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م.
نسخه‌های دیگری از همین اثر در کتابخانه‌های توپکاپی و اوقاف العامی موصل [۳۰]
احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، ج۷، ص۲۸۵، عراق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م.
نگهداری می‌شود.۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابار، محمد، التکمله، قاهره، ۱۹۵۶م. (۲) ابن‌خطیب، محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطه، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م. (۳) ابن‌فرحون، ابراهیم، الدیباج المُذْهب فی معرفة اعیان علماء المذهب، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، قاهره، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م. (۴) ابن‌قاضی مکناسی، احمد، جذوة الاقتباس، رباط ۱۹۷۴م. (۵) احمد، سالم عبدالرزاق، فهرس مخطوطات مکتبة الاوقاف العامة فی الموصل، عراق، ۱۳۹۸ق/۱۹۷۸م. (۶) پالنثیا، آنخل گونثالث، تاریخ الفکر الاندلسی، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م. (۷) سید، فواد، «نوادر المخطوطات فی مکتبة طلعت»، مجله معهد المنحطوطات العربیه، قاهره، ۱۳۷۷ق/۱۹۵۷م. (۸) مقری تلمسانی، احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۳۸۸ق/ ۱۹۶۸م. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌صقر»، ج۴، ص۱۴۱۴. رده‌های این صفحه : ادیبان | تراجم | علمای اهل سنت | علمای قرن پنجم | علمای قرن ششم | فقهای مالکی | محدثین اهل سنت
|